به گزارش فبنا، پس از خروج آمریکا از برجام، تحریم‌هایی با هدف کاهش و به صفر رساندن فروش و صادرات نفت ایران اجرا شد. لازم بود برای جلوگیری از دچار شدن به مشکلات اقتصادی و کاهش اثر تحریم‌ها، تدابیری جهت تنوع بخشی به روش‌های فروش نفت اندیشیده شود. در این بین عرضه ریالی نفت در بورس و مشارکت بخش خصوصی، به عنوان راهکاری جدی مطرح شد.

عرضه نفت در بورس با فروش محموله‌های کوچک به بخش خصوصی و تسویه ریالی می‌تواند در کاهش تأثیر تحریم‌ها مؤثر واقع شود. هویت ناشناس این بخش برای آمریکا و تسویه خارج از بستر نظام بانکی بین المللی، سبب ایجاد انگیزه و انعطاف بیشتر در این بخش برای دور زدن تحریم‌ها شده است.

الزام قانونی عرضه نفت در بورس

عرضه نفت در بورس در راستای اجرای بند 13 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مبنی بر مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق ایجاد تنوع در روش‌های فروش و مشارکت دادن بخش خصوصی درفروش محسوب می‌شود. به علاوه، خرید و فروش نفت در بورس در قوانین کشور هم مورد تأکید قرارگرفته است. به عنوان مثال، دربند ح ماده چهار قانون برنامه ششم توسعه (مصوب اسفند ماه نود و پنج) و همچنین تبصره یک ماده 13 قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور (مصوب اردیبهشت ماه 94) بر ضرورت عرضه نفت در بورس انرژی تأکید شده است. در قانون بودجه سال 98 نیز، دولت مکلف شد ماهانه حداقل شش میلیون بشکه نفت و میعانات گازی را در بورس عرضه کند.

بورس یا اتاق تاریک؟

برای متنوع سازی روش‌های فروش نفت راهکار عرضه در بورس در مقابل فروش از طریق مذاکره مستقیم یا اتاق تاریک مطرح شد. با توجه به تعیین قیمت منطقی‌تر و بهینه در یک فضای شفاف و رقابتی و همچنین جلوگیری از ایجاد فساد و رانت در بورس، این روش مناسب‌تر از مذاکره مستقیم است؛ بدین ترتیب مسئولیت و ریسکی متوجه مدیران امور بین الملل شرکت ملی نفت نخواهد بود.

تاریخچه بورس نفت

پس از گذشت سال‌ها از قرار گرفتن بورس نفت در دستور کار وزارت نفت و طی شدن مراحل مطالعاتی و عملیاتی، اولین عرضه نفت در بورس در تابستان و پاییز سال 90 انجام شد. در این عرضه‌ها، از هفت مرتبه عرضه نفت خام در قالب محموله‌های 500 هزار بشکه‌ای، تنها یکی از محموله‌ها فروش رفت. در فروردین ماه سال 93 تا اواسط تابستان، از مجموع 66 نوبت عرضه، 12 معامله انجام شد.

پس از اظهارات جهانگیری در تیر 97 مبنی بر لزوم استفاده از بورس برای کاهش تأثیر تحریم‌ها و تصویب طرح عرضه در شهریور ماه 97 در شورای عالی هماهنگی اقتصادی، در ششم و بیستم آبان ماه، حدود یک میلیون بشکه نفت خام در بورس معامله شد. مجدد پس از وقفه‌ای دو ماهه و تصویب عرضه گسترده‌تر نفت در بورس انرژی، چهار نوبت نفت در بهمن و اسفند عرضه شد. در دو عرضه ابتدایی با وجود مشتری برای خرید، به دلیل برخی مشکلات در انجام پیش پرداخت ارزی، معامله‌ای انجام نشد و در معامله سوم مورخ 29 بهمن ماه، 35 هزار بشکه معامله شد. در عرضه آخر نیز با وجود مراجعات متعدد، معامله‌ای انجام نشد؛ اولین عرضه نفت خام در سال 98 در 20 فروردین ماه با وجود تخفیف 7 دلاری در قیمت پایه نسبت به قیمت جهانی نفت برنت، بدون مشتری ماند.

آسیب شناسی عرضه‌های گذشته

با توجه به نظر کارشناسان این حوزه می‌توان برخی از دلایل موفق نشدن و کاستی‌های عرضه‌های گذشته را که عموماً اصلاح شده را به طور خلاصه مطرح کرد:

1. شیوه نامناسب قیمت گذاری نفت؛

• بالا بودن قیمت پایه و عدم انعطاف پذیری در خصوص تغییر آن؛

• عدم استفاده از نرخ ارز مرجع یا مبادله‌ای و عدم امکان تسویه ریالی.

2. سخت گیری درباره زمان پرداخت وجه معامله و زمان معرفی کشتی برای بارگیری؛

3. نامشخص بودن کیفیت نفت خام صادراتی عرضه شده (در سال 90، نفت خامی با عنوان نفت بهرگانسر در بورس عرضه شد)؛

4. محل تحویل خاص؛

5. دریافت عوارض و مالیات (الزام خریداران به پرداخت 8 درصد معادل ارزش نفت خام معامله شده در رینگ داخلی در سال 93)؛

6. عرضه محموله‌های بزرگ؛

7. عجرضه نامنظم و مقطعی؛

8. مشکلات پیش پرداخت ارزی برای مشتری‌های خارجی؛

9. عرضه تک محصولی نفت خام سبک.

راهکارهای عرضه موفق

با توجه به دلایل عدم موفقیت در عرضه‌های گذشته می‌توان شرایط لازم برای عرضه‌های موفق تر را به صورت زیر خلاصه کرد:

1. قیمت گذاری پایه تا مقدار 90 درصد قیمت صادراتی و ایجاد جذابیت‌های قیمتی برای خریداران؛

2. امکان تسویه کامل ریالی برای جلوگیری از بلوکه شدن پشتوانه ارزی بانک مرکزی در بانک‌های بین المللی و نیز استفاده از نرخ ارز مبادله‌ای و افزایش سهم شرکت نفت از درآمدهای حاصله یا استفاده از نرخ ارز آزاد و عدم افزایش سهم شرکت نفت؛

3. عدم سخت گیری درباره زمان پرداخت وجه معامله و زمان معرفی کشتی برای بارگیری؛

4. در نظرگیری محل‌های متعدد برای تحویل محموله‌ها (تحویل دریایی و زمینی)؛

5. عدم اخذ عوارض و مالیات؛

6. عرضه به صورت محموله‌های کوچک و متوسط به جهت تسهیل در ورود بخش خصوصی به بورس و افزایش مشتریان و شکل گیری بازار ثانویه داخلی نفت؛

7. عرضه منظم و مداوم و باثبات برای اطمینان بخشی به بخش خصوصی و کمک به بازاریابی موفق این بخش برای نفت ایران؛

8. رفع مشکلات پیش پرداخت ارزی برای مشتری‌های خارجی و ایجاد راهکارهای ساده‌تر برای مشتریان خارجی؛

9. عرضه میعانات گازی، نفت خام سنگین و نفت خام سبک به جهت امکان حضور فعالان حوزه‌های مختلف تجارت نفت در این بازار.

آینده روشن بورس

به گفته امیر حسین تبیانیان، نماینده شرکت ملی نفت در بورس انرژی، در ادامه قرار بر این است عرضه‌ها به صورت یک هفته در میان ادامه داشته باشد. مصوبه اخیر مجلس در قانون بودجه سال 98، مبنی بر عرضه حداقل شش میلیون بشکه در ماه، گواه این ادعاست. عرضه نفت در بورس بهترین راهکار بلندمدت یا میان مدت بی اثر کردن تحریم‌ها است. با ثبات در عرضه محموله‌های بورس در زمان‌های مشخص و تسهیل تسویه پولی و شرایط بارگیری به درخواست خریداران، آینده روشنی برای بورس ایجاد خواهد شد.

جذابیت‌ها و مزایای مختلف برای خریداران و فروش نفت به مشتریان و مقاصد جدید و کاهش ریسک برای مسئولین نفتی و بهره مندی از کارمزد برای بورس انرژی، بورس را به محیطی سودآور برای همه تبدیل کرده است. منافع ملی نیز با تنوع در فروش و افزایش مشتریان و درآمدهای حاصله تأمین خواهد شد.