به گزارش فبنا، در شرایطی که ایران با استفاده از تجربه صادرات غیرنفتی در دو سال ابتدایی تحریم‌های ترامپ، به دنبال افزایش فعالیت‌های تجاری در سال 1399، شیوع ناگهانی ویروس کرونا در ایران و تمامی نقاط جهان، این برنامه بر هم ریخت و با محدودیت‌هایی که دولت‌ها در مسیر تردد و مرزهایشان قرار دادند، بخش مهمی از تجارت خارجی در ماه‌های ابتدایی سال قبل یا متوقف شد یا به کندی پیش‌رفت.

هرچند در ماه‌های بعد جهان تلاش کرد اقتصاد را همزمان با کرونا ادامه دهد و تحت تاثیر همین تغییر رویه بخشی از فعالیت‌ها از سرگرفته شد اما در نهایت، میانگین آمار تجارت جهانی افت قابل توجهی را به ثبت رساند و در این میان آمار ایران نیز مستثنی نبود.

در کنار کرونا، تداوم تحریم‌ها نیز باعث شد شرایط برای تجارت خارجی ایران دشوارتر شود زیرا تحت تاثیر این ویروس، سفرهای هیئت‌های تجاری نیز به حداقل رسید و به همین دلیل بازاریابی سنتی تاجران ایرانی و البته جابجایی ارز با دور زدن تحریم‌ها نیز دشوار شد، با این وجود در سال گذشته نیز تجارت خارجی ایران حیات خود را ادامه داد و هرچند در قیاس با سال‌های قبل افت در صادرات و واردات قطعی بود اما لااقل بخشی از نیازهای مهم کشور تامین شد.

همسایه‌ها مبنای تجارت ایران

آمارهای رسمی منتشر شده از تجارت خارجی ایران در سال گذشته نشان می‌دهد که جز چین به عنوان اصلی‌ترین صادرکننده و واردکننده کالا از ایران، بخش مهمی از تجارت خارجی کشور در میان 15 کشور همسایه و منطقه انجام شده است.

ایران با 15 کشور امارات متحده عربی، افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، بحرین، عراق، کویت، قزاقستان، عمان، پاکستان، قطر، روسیه، ترکیه، ترکمنستان وعربستان سعودی دارای مرزهای آبی وخاکی است و میزان تجارت خارجی کشور با کشورهای همسایه در سال گذشته 82 میلیون و 535 هزار و 389 تن انواع کالا برابر با 36 میلیارد و 502 میلیون و 315 هزارو 869 دلار بوده است که 56 درصد وزن و حدود 50 درصد کل تجارت با دنیا را شامل می‌شود.

در میان مقاصد اصلی صادراتی، چین همچنان با واردات بیش از 25 درصد از کل صادرات ایران بیشترین فعالیت را داشته اما پس از چین همسایه غربی ایران، عراق قرار دارد. عراق که در برهه‌ای از سال قبل حتی جایگاه چین را نیز در این آمار گرفت، در سال‌های گذشته همواره به عنوان یکی از مقاصد اصلی صادراتی ایران مطرح بوده و تنوع کالایی قابل توجهی را نیز برای یک بازار صادراتی به خود اختصاص داده است. در سال 1399، بیشترین حجم صادرات کشورمان به عراق بوده است با 25 میلیون و 670 هزارو 392 تن وبه ارزش 7 میلیاردو 448 میلیون و 431 هزارو 673 دلار. ضمن آنکه کمترین حجم صادرات را هم به بحرین داشته ایم که برابر با هشت میلیون و 473 هزارو 704 دلار بوده است. با توجه به اختلاف نظرهای سیاسی ایران با بحرین و عربستان سعودی و همچنین شرایط جنگی کشورهایی مانند یمن یا اوضاع نابسمان سال‌های قبل کشورهایی مانند سوریه، این کشورهای حاضر در منطقه، سهم محدودی از کل تجارت خارجی ایران را به خود اختصاص می‌دهند.

پس از عراق، اصلی‌ترین مقاصد صادراتی محصولات و کالاهای  ایرانی به ترتیب امارات متحده عربی با 15میلیون و 437هزار و 566تن به ارزش چهار میلیارد و 661میلیون و621هزار و 682دلار،   ترکیه با دو میلیارد و536 میلیون و616 هزارو 688 دلار وافغانستان با دو میلیارد و308 میلیون و401 هزارو 259 دلار هستند.

در کنار صادرات، واردات بخش مهمی از واردات ایران نیز از طریق کشورهای همسایه انجام می‌شود. جدای از چین که در این حوزه نیز با بیش از 25 درصد، اصلی‌ترین صادرکننده کالا به ایران به شمار می‌رود، در سال  1399 نزدیک به 14میلیون و 700هزار تن کالا ارزش 16میلیارد و 145میلیون دلار از کشورهای پانزده گانه همسایه وارد کشور شده است که 43.5درصد وزن و 36.5درصد کل واردات کشور از کشورهای جهان، از همسایگان بوده است. بیشترین حجم واردات کشور از همسایگان نیز از امارات متحده عربی با پنج میلیون و 136 هزار و 534 تن کالا و به ارزش 9 میلیارد و 757 میلیون و 787 هزارو 591 دلار و کمترین میزان واردات را هم از کشور بحرین به ارزش 946 هزارو 808 دلار بوده است. همچنین اصلی ترین مبادی واردات کشورمان از همسایگان نیز پس از امارات متحده عربی، کشورهای ترکیه با 4میلیارد و 400 میلیون و 91 هزارو 82 دلار و روسیه با یک میلیارد و 70 میلیون و 256 هزارو 262 دلار هستند.

تجارت با شمالی‌ها

آنچه که امروز در کنار تدام تجارت سنتی اهمیت فراوانی دارد، عضویت کشور در توافقات دو و چند جانبه بین المللی برای افزایش همکاری‌های اقتصادی است. تجارت آزاد یا تجارت بر اساس تعرفه ترجیحی اصلی‌ترین کاربرد این توافقات است که امروز در سطوح مختلف دوجانبه، منطقه‌ای و حتی جهانی در دستور کار قرار دارد.

ایران پس از مدت‌ها در جا زدن در این حوزه، سرانجام در آبان98، عضویت خود در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را برای یک دوره سه ساله آغاز کرد. هرچند بناست پس از این سه سال، دو طرف برای دائمی کردن این توافق و حتی تجارت آزاد جمع بندی جدیدی داشته باشند اما به نظر می‌رسد لااقل در شرایط دشوار ماه‌های گذشته، آمار تجارت ایران با کشورهای حاشیه دریای خزر که تعدادی از آنها در اتحادیه اوراسیا نیز عضو هستند، رشد قابل توجهی نداشته است.

ایران در سال  1399 توانسته است بیش از  6میلیون و 242 هزار تن کالا به ارزش دو میلیارد و 525هزار دلار با چهار کشور حاشیه دریای خزر تجارت غیر نفتی داشته باشد. سهم صادرات ایران به چهار کشور روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان، سه میلیون و 125هزار و 70تن به ارزش یک میلیارد و 320میلیون و 856هزار و 46دلار است. آذربایجان با یک میلیون و سه هزار و 87تن به ارزش 510میلیون و 987هزار و 242دلار  اولین مقصد کالاهای ایرانی در حاشیه دریای خزر در سال 99 بود.

روسیه با یک میلیون و 51هزار و 71تن به ارزش 504میلیون و 575هزار و 624دلار، با کمی اختلاف نسبت به آذربایجان دومین مقصد و قزاقستان با 337هزار و 837تن به ارزش 167میلیون و 877هزار و 730دلار،   در جایگاه سوم و نهایتا ترکمنستان با 733هزار و 75تن کالا به ارزش 137میلیون و 415 هزار و 450دلار در جایگاه چهارم مقاصد صادراتی ایران در بین چهار کشور همسایه ایران در خزر قرار دارد.

در سال گذشته سه میلیون و 117هزار و 266تن کالا به ارزش یک میلیارد و 203میلیون و 847هزار و 104 دلار از این چهار کشور وارد کشور شده که 94درصد وزن و 89درصد ارزش کل واردات  به کشور  روسیه با دو میلیون و 933هزار و 458تن به ارزش یک میلیارد و 70میلیون و 256هزار و 262دلار  تعلق دارد. تراز تجارت کشورمان با کشورهای حاشیه دریای خزر در سال  1399 مثبت 117میلیون دلار بوده است. روسیه به عنوان اصلی‌ترین عضو اوراسیا، در میان همسایگاه دریای خزر نیز بزرگترین شریک ایران بوده است.

کشورهای عربی و ترکیه

بررسی تجارت ایران در سال گذشته نشان می‌دهد که در میان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، تنها امارات متحده عربی در میان شرکای اصلی تجاری ایران جایگاه خود را حفظ کرده است. نام امارات متحده عربی در میان واردکنندگان اصلی کالا به ایران قرار دارد و این کشور همچنان از واردکنندگان عمده کالا از ایران نیز محسوب می‌شود که بخش عمده ای از کل این تبادلات از طریق شیخ نشین دوبی انجام می‌شود. در میان دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس، قطر و عمان با وجود روابط سیاسی قابل قبول با ایران، در میان شرکای اصلی تجاری کشور نیستند و بحرین و عربستان سعودی نیز لااقل فعلا به عنوان بازار بالفعل کالاهای ایرانی محسوب نخواهند شد.

جدای از کشورهای عربی، مورد ترکیه نیز عجیب است. این همسایه غربی ایران، در سال‌های قبل توانسته بود به عنوان یکی از شرکای اصلی کشور خود را مطرح کند اما به دنبال تحریم‌های امریکا و کاهش جدی واردات نفت و محصولات وابسته به آن، تجارت مشترک میان دو کشور به شدت کاهش یافت.

:کل تجارت کشور در سال 1399 به ترکیه11میلیون و 178هزار تن کالا به ارزش 6میلیارد و 856میلیون دلار بوده است که سهم صادرات 6میلیون و 361هزار تن به ارزش دو میلیارد و 512میلیون دلار و سهم واردات چهار میلیون و 817هزارتن به ارزش چهار میلیارد و 344میلیون دلار بوده است.

با در کنار هم قراردادن تمام این آمارها، دو موضوع اصلی در تجارت خارجی ایران خود را نشان می‌دهد. نخست آنکه بخش مهمی از کل تجارت خارجی کشور در سال گذشته، با چین و کشورهای همسایه و منطقه انجام شده است. این موضوع نشان دهنده کاهش تنوع بازارهای صادراتی و وارداتی است که در بلند مدت می‌تواند به آسیب پذیری اقتصاد ایران و البته دور شدن از بازارهای جهانی منجر شود. دومین موضوع پایین بودن سطح تجارت خارجی ایران در کشورهای منطقه است. حمید زادبوم – رئیس سازمان توسعه تجارت – چندی پیش گفته بود که میزان واردات کشورهای همسایه و منطقه ایران در طول یک سال بیش از 1000 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و این در حالی است که کل عدد صادرات غیر نفتی ایران در سالی که گذشت کمتر از 40 میلیارد دلار بوده که بیش از یک چهارم آن به چین صادر شده است. به این ترتیب با وجود آنکه ایران بخش مهمی از تجارت خارجی خود را بر شرکای منطقه‌ای استوار کرده، در عین حال نیز نتوانسته از این بازار بزرگ، سهمی مطلوب از آن خود کند.